حمله روسیه به اوکراین موجب شد تا بار دیگر، توجه اروپا به لزوم تنوع‌بخشی به منابع انرژی موردنیاز خود و کاهش وابستگی‌ به روسیه، بیش از پیش جلب شود؛ اما تقارن این مسئله با جریان مذاکرات احیای برجام، برای برخی کارشناسان بازار انرژی این تصور را پیش آورد که شاید بتوان از این فرصت به منظور بازگرداندن ایران به بازار صادرات گاز بهره ببرد.

اتحادیه اروپا که در سال ۲۰۲۱ بیش از ۵۰درصد گاز موردنیاز خود را از روسیه وارد کرد، اخیرا در پاسخ به حمله روسیه به اوکراین، از طرح خود برای کاهش خرید گاز از روسیه تا پیش از پایان سال ۲۰۲۲ به میزان دوسوم خبر داد. اما قطع وابستگی کامل اروپا به گاز روس‌ها روندی زمان‌بر است و اتحادیه اروپا آن را فرایندی می‌داند که به فرض یافتن جایگزین‌های موردنیاز، حداقل تا سال ۲۰۳۰ طول می‌کشد. در این میان این پرسش مطرح است که ایران به عنوان دومین کشور دارای ذخایر گاز طبیعی جهان که سال‌ها است در این بازار سودآور جهانی در انزوا قرار گرفته است، تا چه اندازه می‌تواند از این فضا برای حضور در عرصه تجارت گاز به مقصد اروپا بهره‌برداری کند؟

به تازگی در کنفرانس گاز اروپا در وین، برای نخستین‌بار نام ایران به عنوان یکی از گزینه‌ها برای جایگزینی با روسیه برای تامین گاز اروپا به میان آمد. آن‌طور که بلومبرگ در این خصوص نوشت، در جریان این نشسست، سوفی کوربو، پژوهشگر مرکز سیاست انرژی جهانی دانشگاه کلمبیا، با تاکید بر اینکه زمان زیادی است که هیچ‌کس درباره ایران صحبت نکرده است، گفت: «ایران می‌تواند به کاهش تنگنای موجود در عرضه گاز کمک کند، اما ممکن است مدتی طول بکشد.»

آیا به واقع ایران امکان و فرصت جایگزینی با روسیه، بازار گاز اروپا را دارد؟

ایران در جریان مذاکرات احیای برجام دریافت ضمانت کتبی از آمریکا برای پایبندی دولت‌های بعدی این کشور به این توافق و خارج نشدن مجدد آمریکا از برجام را خواستار شده بود؛ خواسته‌ای که با چراغ سبز ایالات متحده همراه نشد. همین مسئله می‌تواند هر نوع تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاری در ایران به‌ویژه در میان‌مدت را تحت‌تاثیر قرار دهد. کما اینکه احتمالا اروپا سابقه سرمایه‌گذاری بی‌نتیجه توتال در ایران پس از برجام را از یاد نبرده‌ است؛ جایی که عمر قرارداد ۴.۸میلیارد دلاری این شرکت برای سرمایه‌گذاری در ایران با خروج آمریکا از برجام خیلی زود به پایان رسید.

بدون شک، امنیت سرمایه‌گذاری و اعتماد در توافق‌های اقتصادی مولفه‌ای حیاتی برای کشورها به شمار می‌آید. در عین حال نباید اثرپذیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از روسیه را نیز از نظر دور داشت. در صورت رفع موانع تحریمی، تردیدی نیست که ورود اروپا به مذاکرات گازی با تهران، واکنش مسکو را به همراه خواهد داشت. نفت و گاز حدود ۷۰ درصد صادرات روسیه را تشکیل می‌دهد و قطع آن به معنای قطع دسترسی مسکو به حدود ۴۰ درصد منابع بودجه‌ سالانه آن است و قاعدتا روسیه برای حفظ جریان مالی حاصل از صدور انرژی به اروپا از ابزارهای سیاسی بهره خواهد برد تا دسترسی اروپا به گزینه‌های جایگزین را سخت‌تر کند.

صادرات گاز با کدام توان و بستر اجرایی؟

البته مسئله صادرات گاز ایران به اروپا به همین‌جا ختم نمی‌شود و مباحث فنی نیز مطرح‌اند. به‌ طوری که حتی اگر تمام سازوکارها برای وجود یک توافق بلندمدت و قابل‌اتکا با ایران فراهم شود و توافق برجام بتواند برای کنترل رفتار سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی ضمانتی هم فراهم کند، مولفه بسیار مهم دیگری در پیش‌ قرار دارد؛ توان محدود صادراتی و مشکلات زیرساختی ایران که برای هرگونه خوش‌بینی به سهم‌ بردن ایران از بازار جهانی گاز مانع بزرگی است.

در سال‌های گذشته، ایران به دلایل مختلف از توسعه خطوط لوله گاز برای صادرات باز ماند. یک نمونه آن خط لوله ناباکو است که قرار بود با مشارکت چند کشور حاشیه خزر گاز این منطقه را به اروپا برساند؛ اما در سال ۲۰۱۰ با مخالفت اروپا و آمریکا و به خصوص روسیه، ایران از مشارکت در این پروژه باز ماند.

پروژه مهم دیگر خط لوله پارس به عنوان یکی از طرح‌های جدی ایران برای انتقال سالانه ۳۷ میلیارد مترمکعب گاز از ایران به اروپا بود که نزدیک به ۱۳ سال است خاک می‌خورد. خط لوله پارس که قرار بود گاز را از پارس جنوبی به سوییس، اتریش، آلمان، فرانسه و ایتالیا برساند، در مقطعی حتی به عنوان جایگزین خط لوله ناباکو نیز مطرح شد اما هیچ‌گاه نتوانست به اروپا راهی باز کند.